Polityka RP wobec Rosji – stan obecny i rekomendacje zmian

Dyskurs polityczny w Polsce dotyczący relacji z Rosją jest nacechowany dużym poziomem emocji, co negatywnie wpływa na prowadzoną politykę zagraniczną. W przeciwieństwie do Polski, w Rosji dyskurs polityczny pozbawiony jest emocjonalnej   kalkulacji. Podejmowane przez Polskę inicjatywy polityczne, zmierzające do poprawy wzajemnych stosunków, nie przynoszą zakładanych rezultatów. Zawierane porozumienia handlowe są mniej korzystne niż w przypadku innych państw Unii Europejskiej, co wskazuje na impas w tych relacjach, zarówno w wymiarze politycznym jak i ekonomicznym.

Celem niniejszej analizy jest zastanowienie się nad przyczynami problemów Polski w relacjach z Rosją. Odwołuję się zatem do pragmatyzmu, odrzucając emocje warunkowane historią lat rozbiorów, powstań, sowieckiej dominacji w Europie w okresie systemu dwublokowego i dramatu smoleńskiego w 2010 roku. Proces ten jest trudny, ale jak sądzę, niezbędny dla uzyskania realistycznej diagnozy wzajemnych relacji ergo poszukiwania efektywnych sposób poprawy wzajemnych stosunków. Punktem wyjścia są kwestie bezpieczeństwa ekonomicznego. Samo pojęcie jest szeroko opisane w literaturze^[1].

Bezpieczeństwo ekonomiczne oznacza niezakłócone funkcjonowanie gospodarek, oraz utrzymanie komparatywnej równowagi z gospodarkami innych państw. Wymiarami bezpieczeństwa są: wymiar finansowy, surowcowo-energetyczny, żywnościowy i dostępu do czystej wody[2]. Współczesna nauka wskazuje, iż bezpieczeństwo jest niepodzielne ergo bezpieczeństwo militarne, ekonomiczne i ekologiczne są tak samo ważne. W dobie kryzysu ekonomicznego w strefie euroatlantyckiej kwestie bezpieczeństwa ekonomicznego nabierają nowej dynamiki i znaczenia dla stosunków globalnych, regionalnych i bilateralnych. Nowa dynamika i znaczenie czynników ekonomicznych w stosunkach międzynarodowych wynika z procesu ekonomizacji, zapoczątkowanego kryzysem naftowym lat 70., a następnie zadłużenia lat 80. choć większość naukowców wskazuje na upadek systemu dwublokowego jako istotną cezurę czasową, powodującą powstanie nowych obszarów badań nad bezpieczeństwem[3]. Ekonomizacja oznacza wzrost znaczenia czynnika ekonomicznego w stosunkach międzynarodowych ergo w życiu społecznym jednak nie oznacza ona marksistowskiego determinizmu ekonomicznego[4]. Proces ekonomizacji jest bardziej subtelny, skomplikowany i niejednoznaczny – ergo trudniejszy do zbadania, oceny i wnioskowania niż marksistowski determinizm[5]. Zastosowanie koncepcji bezpieczeństwa ekonomicznego do analizy relacji między Polską i Rosją stanowi interesujące wyzwanie intelektualne, pokazujące to zagadnienie z innej, mniej popularnej strony.

Analizę stosunków z perspektywy bezpieczeństwa ekonomicznego  zacznę od Rosji  i jej piśmiennictwa dotyczącego bezpieczeństwa ekonomicznego. Autorzy tacy jak I.N.Petrenko, E.A.Olejnikowa, L.P.Gonciarenko, T.E.Kociergina, W.A.Bogomołow, W.K.Senciagowa definiują pojęcie bezpieczeństwa ekonomicznego w sposób odmienny (bardziej radykalny i państwocentryczny) od nauki anglosaskiej. Zwracają oni uwagę na zagrożenia, jakimi są np. wahania kursów walut, brak konkurencyjności gospodarki, uzależnienie od eksportu surowców czy działalność kapitału zagranicznego, niezgodna z interesem Rosji. Uważają, iż eksport ropy naftowej i gazu jest kluczowym elementem, gwarantującym bezpieczeństwo ekonomiczne Rosji. Ten sposób myślenia rosyjskich naukowców znajduje swoje odbicie w dokumentach rządowych, w tym strategii bezpieczeństwa[6]. Fakt ten wskazuje na duży wpływ naukowców na konceptualizację polityki zagranicznej Rosji, szczególne znaczenie odgrywa tu związany z prezydentem Putinem ośrodek z Sankt Petersburga.

Wyraźnie widać związek między cenami gazu i ropy naftowej  a retoryką stosowaną przez Moskwę – im wyższe ceny tym większe ambicje i aspiracje polityków rosyjskich. Wysokie ceny surowców energetycznych powodują między innymi powstawanie ambitnych planów modernizacji sił zbrojnych.

Surowce energetyczne są więc dla Rosji źródłem dochodów ale również narzędziem oddziaływania na inne kraje. Przykład choćby Ukrainy, ale i wiele innych pokazuje, iż Rosja używała i używa gazu jako narzędzia polityki zagranicznej. Ceny surowców wpływają zarówno na sferę wewnętrzną Rosji – sytuacje społeczno-polityczną, jak również na narzędzia i efektywność polityki zagranicznej. Surowce w okresach kształtowania się ich wysokich cen umożliwiają Rosji odnoszenie znaczących korzyści w sferze wewnętrznej jak również międzynarodowej. Jednak w okresach niskich cen tych dóbr powodują istotne kłopoty w sferze wewnętrznej, jak również międzynarodowej. Niskie ceny surowców są wiec największym zagrożeniem dla Rosji, której władze zdają sobie z tego sprawę.  Słabość Rosji w postaci uzależnienia od cen surowców stara się ona przezwyciężyć poszukując rozwiązań w sferze międzynarodowej. Reformy w rosyjskiej gospodarce, trapionej chorobą holenderską, nie mają większego znaczenia. Powoduje to, iż zapewnienie bezpieczeństwa ekonomicznego jest dla Rosji dzisiaj jednym z najbardziej istotnych czynników, kształtujących jej politykę zagraniczną. Tylko przezwyciężenie słabości, jaką jest dzisiejsze uzależnienie od cen surowców, daje Rosji możliwość realizacje ambicji w sferze politycznej i wojskowej.

Teza o istotnej roli, jaką odgrywa zapewnienie bezpieczeństwa ekonomicznego  w rosyjskiej polityce, znajduje swoje odzwierciedlenie w podejmowanych przez ten kraj działaniach – takich jak maksymalizacja zysków z eksportu ropy i gazu, ustanowienie współzależności między Niemcami i Rosją, modernizacja gospodarki ergo rozwój współpracy z państwami posiadającymi wysoki poziom technologii.  Ma to zapobiegać występującej w Rosji chorobie holenderskiej i umożliwić rozwój niezależny od cen surowców energetycznych. Rosja dąży do modernizacji i musi zmierzyć się z licznymi problemami korupcji, słabości demokracji i instytucji kontroli społecznej,  niewydolnością gospodarki i z wielkimi potrzebami inwestycji w nowe złoża surowców energetycznych. Jej zasoby ulegają wyczerpaniu, więc istotny jest wzrost poziomu inwestycji w Rosji.

Obecnie istotnym zagrożeniem dla Rosji są działania powodujące obniżenie cen surowców, do których można zaliczyć:
– rozwój wydobycia gazu z łupków np. w USA (tańszego od gazu z Rosji),
– liberalizacja rynku energii w UE, co spowoduje zwiększoną konkurencyjność i spadek dochodów uzyskiwanych z rynku europejskiego przez firmy rosyjskie (ostatnie dane finansowe Gazpromu są bardzo złe[7]),
– rozwój energetyki odnawialnej w Europie i na świecie.

Na część tych zagrożeń Rosja może odpowiadać, co też czyni. Wobec części wydaje się jednak bezradna – tak jak np. w przypadku rozwoju energetyki odnawialnej, wynikającego ze zmian technologicznych na świecie. Działania podejmowane przez Rosję w Europie to lobbowanie na rzecz wprowadzania takich regulacji w zakresie ochrony środowiska, które uczynią wydobycie gazu łupkowego nieopłacalnym.

Interes Polski, definiowany z punktu widzenia bezpieczeństwa ekonomicznego, jest prosty – kupować jak najtaniej surowce energetyczne, mając zapewnione alternatywne sposoby importu oraz prowadzić taką politykę, aby zachować stabilność polityczną na obszarze Rosji.

Dlaczego import tanich surowców energetycznych jest tak ważny i jak wpływa on na bezpieczeństwo ekonomiczne? Jeśli importowane surowce są drogie a ich ceny wykazują brak stabilności, czyli duże wahania, to negatywnie wpływają one na stabilność kursu walutowego, bilans płatniczy, inflację – ograniczając tym samym możliwość prowadzenia polityki pieniężnej, czyli warunki prowadzenia konkurencyjnej działalności gospodarczej. Wpływają również na wysokie ceny energii na rynku krajowym co pogarsza konkurencyjność gospodarki – ergo stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa ekonomicznego.
Z drugiej strony brak stabilności politycznej w Rosji może być niezwykle niebezpieczny, Polsce zaś powinno zależeć, żeby Rosja była krajem stabilnym, przewidywalnym choć niekoniecznie bogatym. Taki stan gwarantuje bezpieczeństwo Polski we wszystkich jej wymiarach: militarnym, ekonomicznym, ekologicznym.

Reasumując, interesy Polski i Rosji są rozbieżne w warstwie bezpieczeństwa ekonomicznego – w uproszczeniu Polska chce kupować gaz jak najtaniej a Rosja sprzedawać go jak najdrożej. Naukowcy i politycy w Rosji mocno podkreślają, iż interesem Rosji jest sprzedaż gazu i ropy naftowej po jak najwyższych cenach. Zagadnienie to urosło to jednego z najważniejszych celów polityki zagranicznej Rosji. Jest to obecnie najważniejszy interes bezpieczeństwa Rosji, co oznacza, iż możliwości negocjacji w tym obszarze są bardzo ograniczone. Budowę Gazociągu Północnego można rozumieć z punktu widzenia interesów Rosji i Niemiec jednak w sposób obiektywny wpływa ona na zmianę relacji między Polską a Rosją. Wskazuje ona ponadto, iż idea europejskiej solidarności w przypadku kwestii energetycznego wymiaru bezpieczeństwa ekonomicznego obowiązuje w sposób ograniczony i wybiórczy (przykładów dotyczących wymiaru finansowego jest znacznie więcej).  Przed realizacją Gazociągu Północnego Polska miała relacje współzależności z Rosją jako kraj tranzytowy. Taka pozycja powodowała, iż Polska była stosunkowo bezpieczna. Zbudowanie Gazociągu Północnego spowodowało zmianę relacji między Polską a Rosją. Polska stała się jeszcze bardziej zależna od Rosji w tym bardzo istotnym obszarze relacji między państwami, jakim są kwestie energetyczne. Taki stan jest niezgodny z polskimi interesami bezpieczeństwa. Polska dzisiaj nie posiada innych atutów, które mogłyby zrównoważyć ten stan, takich jak np. zasoby finansowe, które umożliwiłyby inwestycje w Rosji wraz z innymi państwami Unii Europejskiej, czy też technologii potrzebnych Rosji ergo tym większe i trudniejsze zadania stoją przed Polską. Państwo polskie jest postrzegane przez kapitał rosyjski jako miejsce inwestycji w kilku kluczowych firmach oraz takich gałęziach gospodarki jak chemia, energetyka, bankowość i ubezpieczenia. Nieporozumieniem wydaje się zatem argumentacja często występująca w polskich mediach, o możliwościach inwestycji kapitału rosyjskiego w Polsce, który miałby doprowadzić do istotnego wzrostu gospodarczego.

Nowe otwarcie w stosunkach z Rosją jest niezbędne. Kluczem jest pozbawiony emocji pragmatyzm, którego punktem wyjścia powinno być zapewnienie energetycznego wymiaru bezpieczeństwa ekonomicznego poprzez budowę gazoportu i infrastruktury energetycznej, inwestycje w poszukiwanie gazu łupkowego i odnawialne źródła energii oraz wspieranie działań UE w kierunku liberalizacji rynku energii. Nowe otwarcie wymaga podjęcia działań wewnętrznych, które wzmocnią naszą pozycje negocjacyjną z Rosją. Wyjście z relacji zależności jest strategicznym celem Polski. Poprawi to naszą pozycje negocjacyjną, czego efektem powinno być obniżenie cen gazu ergo energii w Polsce, pobudzając wzrost gospodarczy, co z perspektywy każdego rządu powinno być nakazem czasu i miejsca. Nowe otwarcie powinno być dokonane po zapewnieniu energetycznego wymiaru bezpieczeństwa Polski, czyli po wyjściu z relacji zależności. Sprzyjającym czasem do dokonania nowego otwarcia będą niskie ceny ropy naftowej i gazu.

Z tej perspektywy zapewnienie energetycznego wymiaru bezpieczeństwa ekonomicznego Polski powinno być oparte na podobnym konsensusie politycznym jak wstąpienie do NATO, czy UE ponieważ implikacje podjętych decyzji wykraczają poza ramy normalnych polityk prowadzonych przez rząd. Zmiana relacji zależności na współzależność umożliwi bardziej dynamiczny rozwój innych form współpracy międzynarodowej np. kulturalnej. Szczególnie istotne z punktu widzenia Polski i Rosji może mieć rozwój współpracy między małymi i średnimi przedsiębiorstwami, które w swojej istocie są mniej spolityzowane. Współpraca kulturalna i rozwój kontaktów między małymi i średni przedsiębiorstwami mogą również wpłynąć na bardziej ożywione kontakty polityczne między Polską i Rosją.

Dzisiaj Polska jest trzecim największym w UE importerem gazu z Rosji, kupującym go drożej niż np. Francja czy Niemcy. Nie może zatem liczyć na regularne w odstępach dwóch lat wizyty prezydenta czy premiera Rosji.  Konstatacja ta najlepiej charakteryzuje stan wzajemnych relacji.

Opracowanie:
dr Krzysztof M. Księżopolski – ekspert OAP UW, adiunkt w Instytucie Stosunków Międzynarodowych UW