Nikogo, kto interesuje się choć trochę japońską polityką nie powinien dziwić scenariusz, którego realizacja miała miejsce w niedzielę 16 grudnia. Rządzącą od trzech lat Demokratyczną Partię Japonii (DPJ, jap. 民主党„Minshutō”) zastąpiła Partia Liberalno-Demokratyczna (LDP, jap. 自由民主党 „Jiyū-Minshutō”), czego efektem było powołanie jej przywódcy, Shinzo Abe, na premiera Japonii.
Chociaż sama kampania rozpoczęła się dopiero 4 grudnia, wyborczą atmosferę czuć było w zasadzie już na krótko po zapowiedzi samych wyborów[1]. Nastąpiło to 16 listopada, kiedy to dotychczasowy premier Japonii, Yoshihiko Noda, rozwiązał Izbę Reprezentantów[2] (jap. 衆議院 Shūgi-in, niższą izbę parlamentu japońskiego) po tym, jak dzień wcześniej uchwaliła ona dodatkowe prawo pozwalające sfinansować deficyt budżetowy i odepchnąć kraj od tzw. „klifu fiskalnego”[3]. Decyzja o rozwiązaniu została niejako wymuszona na premierze przez opozycję parlamentarną[4], która już w sierpniu wymogła na rządzącej koalicji obietnicę wcześniejszych wyborów w zamian za współpracę w sprawie podwyżki podatku konsumpcyjnego i jej uchwalenie w Izbie Radców (jap. 参議院 Sangi-in, wyższej izbie japońskiego parlamentu), gdzie miała większość[5]. Od tego momentu partie opozycyjne uzależniały swoje poparcie dla kolejnych ważnych rządowych projektów od przeprowadzenia wcześniejszych wyborów przed końcem roku, domagając się tego tym mocniej, im bardziej spadało poparcie dla urzędujących władz[6]. Premierowi Noda długo udawało się grać na zwłokę, jednak w listopadzie, wobec groźby paraliżu państwa związanego z przekroczeniem dozwolonego poziomu deficytu budżetowego, musiał się poddać. Wybory ustalono na 16 grudnia 2012 roku.
Krótko po tym rozpoczęła się nieformalna kampania wyborcza, a główni kandydaci i twarze swoich partii politycznych ruszyli w teren, przekonując potencjalnych wyborców do swojej wizji rządzenia państwem[7]. Głównymi oponentami tej kampanii okazali się oczywiście premier Noda jako przywódca rządzącej DPJ oraz świeżo wybrany (27 września 2012 roku[8]) nowy szef LDP, Shinzo Abe, sprawujący już raz w przeszłości funkcję szefa LDP i jednocześnie premiera Japonii[9]. Drugi z bohaterów to polityk konserwatywny, którego poglądy m.in. na politykę obronną Japonii nie znalazły wówczas oddźwięku społecznego ani poparcia w łonie własnej partii. Obecnie jednak, gdy LDP ideologicznie przesunęła się na prawo wobec DPJ, a do władzy doszła w niej frakcja konserwatywna, istnieje w tych sprawach nadzieja na nowe rozdanie.
Do tego tandemu dołączyła niebawem trzecia partia[10], powołana do życia przez Toru Hashimoto: oskarżanego o populizm burmistrza Osaki, jednego z najpopularniejszych w ostatnim czasie japońskich polityków. Połączył on siły z Shintaro Ishihara, byłym już gubernatorem Tokio (Ishihara zrezygnował z funkcji gubernatora 25 października 2012[11] roku właśnie po to, by przed wyborami móc skupić się na wspomaganiu koalicji swojej partii z partią Japan Restoration Party prowadzoną przez Hashimoto[12], jap. 日本維新の会 „Nippon Ishin no Kai”[13]). Sama formacja określa się jako ruch społeczny, skierowany przeciw biurokracji, centralizacji i osłabieniu pozycji Japonii na arenie międzynarodowej. Znany ze swoich bardzo konserwatywnych poglądów Ishihara, jeszcze jako gubernator rozpętał burzę medialną i późniejszy konflikt z Chinami o wyspy Senkaku, próbując wykupić je od prywatnych właścicieli w imieniu władz lokalnych stolicy Japonii. Powszechnie też wypowiada się za silną armią japońską, a nawet jest gorącym zwolennikiem posiadania przez nią broni jądrowej[14]. Warto nadmienić, że karierę polityczną rozpoczynał on w LDP, gdzie jeszcze w tym roku sekretarzem generalnym był jeden z jego synów, Nobuteru Ishihara, zastąpiony dopiero we wrześniu przez bardziej konserwatywnego Shigeru Ishiba. Obecnie, po wyborach, Shintaro Ishihara już jako parlamentarzysta[15], opowiada się za koalicją JRP i LDP, co znajduje zresztą pozytywny oddźwięk wśród kierownictwa tej drugiej partii[16].
Pomimo tego, że o głosy wyborców w tych wyborach walczyło 12 partii, to tylko te trzy powyżej wymienione od dawna były głównymi beneficjentami rozkładu poparcia w kolejnych sondażach wyborczych. Pod koniec listopada rozkład ów przedstawiał się następująco: LDP 25% (23%), JRP 14% (15%) oraz DPJ 10% (13%)[17]. Wynikało to prawdopodobnie z faktu, że większość startujących w wyborach formacji została utworzona na krótko przed kampanią i nie miała ugruntowanej pozycji. Dodatkowo, sytuację pogłębiał brak odpowiednich informacji na temat poszczególnych programów i związanego z tym „zagubienia” wyborców, którzy mając do wyboru wiele partii o podobnym zabarwieniu, popierali tych najpopularniejszych[18]. Same postulaty kolejnych kandydatów miały też z reguły charakter krótkoterminowy i były formułowane w sposób nieostry i bardzo ogólny, wzmacniając chaos informacyjny i pogłębiając niezdecydowanie[19].
Trudno nie odnieść wrażenia, że przy niemal 40% niezdecydowanych, same wybory przypominały raczej plebiscyt popularności liderów i niechęci wobec polityki rządu, szczególnie niedotrzymywania obietnic wyborczych (traktowanych w Japonii poważniej niż w Europie) i przeprowadzonych przez premiera Noda podwyżek podatków. DPJ przez lata rządów nie tylko nie poradziło sobie z zapowiadaną reformą państwa, ale wręcz utrwaliło zastany przy obejmowaniu władzy stan aparatu państwowego, zawodząc nadzieje wyborców. O ile dobry wynik JRP tłumaczyć można jeszcze zagarnięciem elektoratu prawicowego (na prawo od LDP) oraz popularnością jej liderów, to większość z poparcia wyrażanego dla LDP wynikała właśnie z tej drugiej przyczyny, pochodząc od elektoratu negatywnego DPJ.
Choć sam wachlarz tematów nie różnił się od tego, z czym można było się spotkać w mediach nawet na długo przed kampanią, to przy porównywaniu propozycji partii widać było poważne rozdźwięki, przedstawione w poniższej tabeli[20]. W zasadzie jedynymi punktami zgodnymi były ogólne twierdzenia o potrzebie obrony japońskiego terytorium, rewizji polityki energetycznej, popierania strefy wolnego handlu z najważniejszymi sąsiadami, zmian w polityce monetarnej i działań na rzecz ograniczenia deflacji i spowodowania wzrostu gospodarczego. Niestety, większość debat według komentatorów politycznych prowadzonych było w sposób mało fachowy, uniemożliwiający wyborcom dobre zbalansowanie wszystkich wad i zalet proponowanych przez partie rozwiązań, co z kolei mogło również przyczynić się do istnienia ogromnej liczby osób niezdecydowanych na kogo głosować.
Poza największymi graczami, warto przyjrzeć się pokrótce propozycjom partii bardziej znaczących, choć znajdujących się dalej w sondażach: New Kōmei (jap. 公明党 Kōmeitō), będącą w poprzedniej kadencji w koalicji z opozycyjną LDP (obecnie w koalicji rządowej), a także Japan Future Party (ew. Tomorrow Party of Japan, jap. 日本未来の党 Nippon Mirai no Tō[21]), powstałej w połowie października (formalnie pod koniec listopada) z inicjatywy Yukiko Kada, gubernatora prefektury Shiga[22], z poparciem Ichiro Ozawa, który wraz ze swoją frakcją opuścił rządzącą DPJ w lipcu.
| Obszary |
DPJ |
LDP |
JRP |
New-Komei |
JFP |
| Energia jądrowa | Zamknięcie reaktorów do 2030 roku; polityka energetyczna oparta na źródłach odnawialnych, inwestycje i promocja tych źródeł | Sprawdzenie w ciągu 3 lat wszystkich reaktorów i decyzja o włączeniu prawidłowo działających; opracowanie w ciągu 10 lat nowego planu energetycznego, w którym niewykluczone jest miejsce dla energii jądrowej | Zmniejszenie roli energii jądrowej w bilansie energetycznym Japonii; aktywne wspieranie eksportu technologii jądrowych; nowe zasady bezpieczeństwa reaktorów | Wyeliminowanie energii jądrowej poprzez zamykanie starych i odrzucanie planów budowy nowych reaktorów | Wyeliminowanie energetyki jądrowej w ciągu 10 lat; reforma struktury dostawców energii elektrycznej (rozdrobnienie) |
| Polityka zagraniczna | Trans-pacyficzna strefa wolnego handlu z Chinami i Koreą; dodatkowe zabezpieczenia terytoriów Japonii, w tym spornych wysp | Wzmocnienie administracji centralnej na spornych wyspach; wzmocnienie sojuszu militarnego z USA; sprzeciw podczas rozmów o trans-pacyficznej strefie wolnego handlu, jeśli Japonia zostanie zmuszona do bezwarunkowego zniesienia barier celnych | Negocjacje w sprawie trans-pacyficznej strefy wolnego handlu; twarde stanowisko wobec Chin, Tajwanu i Korei Płd. w sprawie wszystkich spornych wysp | Obrona terytorium Japonii, w tym spornych wysp, środkami dyplomatycznymi; budowa trans-pacyficznej strefy wolnego handlu poprzez zawieranie bilateralnych umów | Aktywne rozmowy w sprawie trans-pacyficznej strefy wolnego handlu |
| Ekonomia | Obrona niezależności Banku Centralnego; współpraca w zakresie planu zniesienia deflacji do 2014 roku; jeszcze w tym roku dodatkowy pakiet prawie 900 miliardów jenów w celu pobudzenia gospodarki; ograniczanie wydatków budżetu; 3% wzrostu gospodarczego | Osiągnięcie poziomu 3% wzrostu gospodarczego; osiągnięcie poziomu 2% inflacji; zmiana ustroju Banku Centralnego pozwalająca na jego lepszą współpracę z rządem a nawet „przymuszenie” go do odpowiednich zmian w polityce monetarnej; zaoszczędzenie 2,8 trylionów jenów na administracji publicznej; 10-letni program wzmocnienia infrastruktury kraju przeciw katastrofom naturalnym; fundusz sektora prywatno-publicznego finansujący inwestycje zagraniczne; uchwalenie dodatkowego budżetu pozwalającego pobudzić wzrost gospodarczy w przyszłym roku fiskalnym; zmniejszenie podatków dla dużych firm i korporacji; dodatkowe wsparcie dla nauki i innowacji w gospodarce; do roku 2015/16 zmniejszenie o połowę deficytu budżetowego a w 2020/21 osiągnięcie nadwyżki budżetowej; uchwalenie pakietu robót publicznych wartego 200 trylionów jenów; rewizja reformy podatków lub jej przełożenie (zależnie od poziomu deflacji); już w tym roku dodatkowy budżet ze środkami na wsparcie gospodarki | Osiągnięcie poziomu 3% wzrostu gospodarczego; osiągnięcie poziomu 2% inflacji; zmiana ustroju Banku Centralnego; podatek konsumpcyjny na poziomie 11% | Zniesienie deflacji w ciągu 2 lat; osiągnięcie docelowo 3-4% wzrostu gospodarczego | Powstrzymanie uchwalonych latem podwyżek podatków; dodatkowe środki budżetowe wspomagające rodziny wielodzietne (dodatek na dzieci aż do ukończenia szkoły średniej: 26 tys. jenów); unifikacja systemu ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych |
| Inne | Zmniejszenie liczby miejsc w parlamencie o 75 w izbie niższej i 40 w izbie wyższej; zakaz finansowania partii politycznych ze źródeł prywatnych i biznesowych | Zmiana nazwy Sił Samoobrony na Siły Obrony Narodowej i ich wzmocnienie, dzięki dodatkowym środkom budżetowym i prawnemu poszerzeniu możliwości działania; zmiana interpretacji konstytucji w taki sposób, aby możliwa była interwencja zbrojna w obronie sojusznika; zmiany konstytucji pozwalające posiadać armię oraz ułatwiające wprowadzanie zmian do ustawy zasadniczej; podniesienie poziomu szkolnictwa i uniwersytetów; zrewidowanie standardów podręczników szkolnych, aby bardziej kształtowały dumę z historii i kultury kraju | Sporządzenie nowej konstytucji w miejsce obecnej, powstałej „pod kontrolą” USA; ograniczenie miejsc w parlamencie (30-50%) i zarobków parlamentarzystów (30%); decentralizacja władzy i ograniczenie biurokracji; większe wydatki na obronność (przełamanie nieoficjalnego progu 1% PKB) | Rozszerzona oferta stypendialna dla studentów szkół średnich i wyższych; sprzeciw wobec zmian w konstytucji | Zaostrzenie prawa karnego w zakresie kar za przemoc w rodzinie; poparcie dla decentralizacji władzy; reforma administracji publicznej |
Jak widać w przedstawionej tabeli – partią, która poczyniła najwięcej zobowiązań i obietnic wyborczych była LDP. Nie umknęło to zresztą przedstawicielom DPJ, którzy cały czas krytykują przeciwników za nierealne plany, dalsze zadłużanie państwa (rozpoczęte przecież jeszcze zanim do władzy doszła DPJ) i groźbę pogorszenia (i tak już napiętych) stosunków z sąsiadami (co nie jest bezzasadne, biorąc pod uwagę zaniepokojenie dalszym kierunkiem polityki zagranicznej Japonii, oficjalnie wyrażone przez Chiny[23]).
Jednocześnie wielkim nieobecnym podczas tych wyborów był segment młodych wyborców[24]. Wśród osób do 24 roku życia, na głosowanie zamierzała udać się mniej niż co druga. Faktem jest, że partie nie próbowały nawet kierować swojego przekazu do najmłodszych wyborców. Jednym wyjątkiem są konserwatyści, zwłaszcza spod szyldu JRP, którzy docierali do wyborców środkami takimi jak media społecznościowe[25]. Jednak nawet w tym wypadku, w wyniku zakazu prowadzenia działań wyborczych w Internecie w czasie kampanii, czyli po 4 grudnia, aktywność kandydatów w sieci przejawiała się poprzez wcześniejsze tworzenie profili i stron internetowych, działalność na forach i wykorzystywanie portali takich jak Facebook czy Twitter do prowadzenia debat i rozmów politycznych z wyborcami (również do czasu rozpoczęcia oficjalnej kampanii wyborczej, choć nie wszyscy przestrzegali tego zakazu[26]). Również w tym przypadku nowoczesne sposoby komunikacji były jedynie nośnikiem dla treści ogólnych, niedopasowanych do ludzi młodych.
Wybory 16 grudnia wygrała prawica[27]. LDP, jako zwycięzca zdobyła 294 mandaty w Izbie Reprezentantów (na 480 mandatów). W sojuszu z New-Kōmei (31 mandatów) Shinzo Abe może więc liczyć na 2/3 większość w izbie niższej (zwłaszcza, jeśli dodatkowym koalicjantem będzie też JRP, posiadające 54 mandaty). Pomimo nawet tak ogromnego zwycięstwa, realne poparcie dla LDP oscyluje według ekspertów na poziomie zaledwie 30%. Pozostałą część stanowią osoby niezadowolone z polityki DPJ, które zmuszone były wybrać „mniejsze zło”. Samo DPJ zdobyło 57 miejsc w Izbie Reprezentantów i zmuszone jest do przejścia do opozycji. Pojawiły się już pierwsze reakcje powyborcze – przede wszystkim złożenie funkcji szefa partii przez Yoshihiko Noda, zastąpionego na tym stanowisku 25 grudnia przez Banri Kaieda[28]. Nowy premier Shinzo Abe, został powołany 26 grudnia 328 głosami w Izbie Reprezentantów.
Wśród długookresowych skutków tych wyborów wymienić warto zmiany w polityce monetarnej. Bank Centralny Japonii już 2 dni po wyborach, pod wpływem nacisków ze strony przyszłego premiera, zapowiedział zrewidowanie swojej polityki i ustalenie docelowego poziomu inflacji na poziomie 2%[29].
Wybór Japończyków wywołuje również obawy sąsiadów Japonii, dotyczące zaostrzenia jej stanowiska w polityce zagranicznej (zwłaszcza w sprawie spornych wysp), a także (roz)budowy japońskich sił zbrojnych[30]. Nie są to oczywiście obawy bezpodstawne. Jeśli jednak zwrócić uwagę na poparcie społeczne dla nowych zwycięzców, opór koalicjanta wobec większości najważniejszych planów nowego premiera, a także na realizację wyborczych obietnic i kredytów zaufania zaciąganych przez kolejne rządy na przestrzeni ostatnich 10 lat – to równie prawdopodobny wydaje się jednak bardziej zrównoważony scenariusz. Pewne jest natomiast, że w obliczu przyszłorocznych wyborów do Izby Radców nowy premier musi jak najszybciej zdobyć realną popularność i utrzymać poparcie dla swojej partii. Jeśli mu się to nie uda i przegra te wybory, będzie postawiony w tej samej sytuacji, w której jego przeciwnik Yoshihiko Noda trwał przez ostatnie półtora roku – przy miażdżącej przewadze w izbie niższej straci większość w izbie wyższej, narażając się na ciągłe blokowanie rządowych posunięć. Na początku przyszłego roku można się więc spodziewać dążenia do realizacji najważniejszych wyborczych obietnic.
Opracowanie:
dr Krzysztof Karolczak – senior-ekspert OAP UW
mgr Krystian Pałyska – junior-ekspert OAP UW, doktorant WDiNP UW
[1] Zob. http://www.japantoday.com/category/politics/view/noda-abe-take-to-the-streets-to-woo-voters (przeglądano: 28.11.2012)
[2] Zob. http://www.japantoday.com/category/politics/view/noda-dissolves-lower-house-for-election-on-dec-16 (przeglądano: 17.11.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121117a1.html (przeglądano: 20.11.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121115a1.html (przeglądano: 20.11.2012)
[3] Zob. http://www.japantoday.com/category/politics/view/lower-house-passes-crucial-deficit-financing-bond-bill (przeglądano: 17.11.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121116a3.html (przeglądano: 20.11.2012)
[4] Dodatkowe żądania rozwiązania parlamentu płynęły także z opozycji wewnątrzpartyjnej, dążącej do obalenia Yoshihiko Noda jako szefa partii i premiera. Zob. http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121116a2.html (przeglądano: 30.11.2012)
[5] Zob. http://oap.uw.edu.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=433%3Ajaponia-obecna-sytuacja-polityczna-i-bllans-podwyej&catid=159%3Aopinie&Itemid=67&lang=pl (przeglądano: 18.12.2012)
[6] Zob. http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121116b5.html (przeglądano: 30.11.2012)
[7] Zob. http://www.japantoday.com/category/politics/view/noda-abe-take-to-the-streets-to-woo-voters (przeglądano: 28.11.2012)
[8] Zob. http://www.japantoday.com/category/politics/view/abe-names-ishiba-as-ldp-secretary-general (przeglądano: 28.09.2012)
[9] Obaj politycy jako główni oponenci prowadzili ze sobą dialog medialny i spotykali się podczas debat jeden na jednego oraz w parlamencie. Zob. http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121126a1.html (przeglądano: 4.12.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121124b4.html (przeglądano: 4.12.2012)
[10] Zob. http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121129a2.html (przeglądano: 4.12.2012)
[11] Wybory na gubernatora Tokio przeprowadzono równolegle z wyborami parlamentarnymi 16.12.2012, rozpoczynając kampanię wyborczą niecały tydzień wcześniej niż w przypadku wyborów parlamentarnych. Wybory wygrał Naoki Inose, zwolennik Shintaro Ishihara. Zob. http://www.japantoday.com/category/politics/view/tokyo-votes-in-governor-election (przeglądano: 17.12.2012); http://www.japantoday.com/category/politics/view/campaigning-for-tokyo-gubernatorial-election-begins (przeglądano: 4.12.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121130f1.html (przeglądano: 15.12.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121130f2.html (przeglądano: 15.12.2012)
[12] Zob. http://www.japantoday.com/category/politics/view/ishihara-set-to-launch-new-political-party (przeglądano: 30.11.2012); http://www.japantoday.com/category/politics/view/ishihara-hashimoto-announce-third-force-in-japanese-politics (przeglądano: 30.11.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121117a3.html (przeglądano: 30.11.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121118a1.html (przeglądano: 30.11.2012)
[13] Przy czym „KAI” w nazwie przytaczanej w mediach oznacza raczej „stowarzyszenie” niż partię. Zostało ono umieszczone w nazwie najprawdopodobniej aby zaznaczyć, że partia powstała właśnie na bazie utworzonego wcześniej stowarzyszenia.
[14] Zob. http://www.japantoday.com/category/politics/view/ishihara-calls-for-nuclear-armed-japan (przeglądano: 30.11.2012)
[15] Zob. http://www.japantoday.com/category/politics/view/ishihara-wins-diet-seat (przeglądano: 17.12.2012)
[16] Warto w tym miejscu dodać, że JRP jeszcze przed kampanią szukało sojuszy z mniejszymi partiami, aby wzmocnić swoją siłę i móc wystawić kandydatów, których po prostu nie miało dla wszystkich okręgów wyborczych. Zob. http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121124a3.html (przeglądano: 20.12.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121122a5.html (przeglądano: 20.12.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121125a2.html (przeglądano: 30.11.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121122a4.html (przeglądano: 30.11.2012)
[17] Zob. http://www.japantoday.com/category/politics/view/ldp-remains-election-favorite-poll (przeglądano: 30.11.2012); http://www.japantoday.com/category/politics/view/opposition-ldp-remains-election-favorite-poll (przeglądano: 4.12.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121120a1.html (przeglądano: 25.11.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121204b1.html (przeglądano: 15.12.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121215a5.html (przeglądano: 17.12.2012)
[18] Zob. http://www.japantoday.com/category/politics/view/myriad-of-new-parties-confusing-voters (przeglądano: 17.12.2012)
[19] Zob. http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121207f1.html (przeglądano: 17.12.2012);
[20] Zob. http://www.japantoday.com/category/politics/view/ldps-policy-platform-for-dec-election (przeglądano: 25.11.2012); http://www.japantoday.com/category/politics/view/major-political-parties-and-their-pledges (przeglądano: 17.12.2012); http://www.nippon-mirai.jp/promise/index.html (przeglądano: 20.12.2012); http://www.japantoday.com/category/politics/view/shinzo-abe-comeback-kid-with-conservative-agenda (przeglądano: 17.12.2012); http://www.japantoday.com/category/politics/view/anti-nuclear-parties-fail-to-specify-how-energy-gap-will-be-overcome-2 (przeglądano: 17.12.2012); http://www.japantoday.com/category/politics/view/ishihara-hashimoto-party-seeks-bigger-defense-spending (przeglądano: 30.11.2012); http://www.japantoday.com/category/politics/view/abe-keeps-up-calls-for-bold-boj-stimulus (przeglądano: 30.11.2012); http://www.japantoday.com/category/politics/view/abe-says-ldp-will-propose-y200-trillion-public-works-package (przeglądano: 30.11.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121117b8.html (przeglądano: 30.11.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121128a5.html (przeglądano: 30.11.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121123a5.html (przeglądano: 30.11.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121123a4.html (przeglądano: 30.11.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121122a1.html (przeglądano: 30.11.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121127i1.html (przeglądano: 30.11.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121205f1.html (przeglądano: 12.12.2012)
[21] http://www.nippon-mirai.jp/ (przeglądano: 20.12.2012)
[22] Zob. http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121128a1.html (przeglądano: 30.11.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121127a1.html (przeglądano: 30.11.2012)
[23] Zob. http://www.japantoday.com/category/politics/view/china-highly-concerned-over-direction-japan-may-take (przeglądano: 20.12.2012)
[24] Zob. http://www.japantoday.com/category/politics/view/japans-alienated-youth-overlooked-in-elections (przeglądano: 20.12.2012)
[25] Zob. http://www.japantoday.com/category/politics/view/social-media-space-dominated-by-conservative-candidates (przeglądano: 20.12.2012)
[26] Zob. http://www.japantoday.com/category/politics/view/hashimoto-refuses-to-stop-tweeting-during-campaign (przeglądano: 4.12.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121201b3.html (przeglądano: 4.12.2012)
[27] Zob. http://www.japantoday.com/category/politics/view/exit-polls-ldp-wins-japan-election (przeglądano: 18.12.2012); http://www.japantoday.com/category/politics/view/election-result-is-harsh-verdict-on-dpj-media (przeglądano: 18.12.2012); http://www.japantoday.com/category/politics/view/huge-mandate-for-ldp-may-be-less-than-meets-the-eye (przeglądano: 18.12.2012); http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121218a1.html (przeglądano: 20.12.2012)
[28] Zob. http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121226a2.html (przeglądano: 26.12.2012)
[29] Zob. http://www.japantoday.com/category/politics/view/boj-to-consider-2-inflation-target-as-abe-turns-up-heat (przeglądano: 20.12.2012)
[30] Zob. http://www.japantimes.co.jp/text/nn20121219a5.html (przeglądano: 23.12.2012)