27 lutego 2018 roku w Auli im. prof. Jana Baszkiewicza w Gmachu Audytoryjnym UW, odbyło się seminarium z cyklu „Komentarze Politologiczne”, poświęcone nowelizacji ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej. W spotkaniu udział wzięli Ludwik Dorn (Marszałek Sejmu V kadencji), prof. Szewach Weiss (Wydział Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych UW), Bronisław Wildstein (Zespół rządowy ds. dialogu prawno-historycznego z Izraelem), prof. Bohdan Szklarski (Ośrodek Studiów Amerykańskich UW, Pracownia Badań nad Przywództwem) oraz Wojciech Konończuk (Ośrodek Studiów Wschodnich). Moderatorem spotkania był dr Olgierd Annusewicz, pełniący obowiązki dyrektora Ośrodka Analiz Politologicznych UW.
Od lewej: Ludwik Dorn, prof. Szewach Weiss, Bronisław Wildstein, prof. Bohdan Szklarski, Wojciech Konończuk
W wystąpieniu otwierającym seminarium dr Olgierd Annusewicz zarysował główne zagadnienia, wokół których miała toczyć się dyskusja, a mianowicie zestawienia interesów wybranych państw w sprawie noweli ustawy o IPN z uwarunkowaniami ich polityki wewnętrznej i zewnętrznej. Celem spotkania było przedstawienie kwestii funkcjonowania ustawy o IPN w procesach decyzyjnych kluczowych graczy politycznych.
Pierwszy z prelegentów, Ludwik Dorn, wspomniał okres transformacji ustrojowej w Polsce, któremu towarzyszyło poznawanie zasad funkcjonowania w ramach struktur NATO i Unii Europejskiej. Marszałek Sejmu V kadencji podkreślił, iż dla rządzących priorytetem, którego realizacja była konieczna dla zbudowania pozycji Polski w Europie po 1989 roku i stworzenia warunków rozwoju było unormowanie stosunków granicznych ze wszystkimi sąsiadami oraz uspokojenie potencjalnych zarzewi konfliktów z narodem żydowskim. Ludwik Dorn zestawił powyższe dążenia z obecną sytuacją polityczną w Polsce i podkreślił, iż nowela ustawy o IPN stoi w sprzeczności ze wskazanymi założeniami. Przepisy ustawy wywołują krytyczne opinie i zapewne będą powodem licznych sporów państwowych. Marszałek nawiązał również do interesów narodowych Izraela oraz samej diaspory żydowskiej. Nowelizacja ustawy spotęgowała dyskusję na temat odpowiedzialności za Holocaust oraz wywołała gwałtowną reakcję w środowiskach żydowskich. Okoliczności istotnie negatywnie wpływają również na sytuację międzynarodową z punktu widzenia Unii Europejskiej i jej kontaktów z Izraelem. Sytuacja nie sprzyja Stanom Zjednoczonym, którym zależy na utrzymaniu pokoju i eliminowaniu napięć pomiędzy wszystkimi sojusznikami, jednak sojusznicy nie są sobie równi i USA w sporze wokół IPN opowiadają się po stronie izraelskiej.
prof. Szewach Weiss (WNPiSM UW)
Następnie głos zabrał prof. Szewach Weiss, który zaznaczył, że wewnętrzna polityka państwa ma znaczny wpływ na politykę zewnętrzną i wszystkie zachodzące w tej sferze procesy oddziałują na działania w innych obszarach. Stwierdził, iż stosunek władz państwowych do rozwiązania konfliktu i ustanowienia pokoju z Izraelitami, podejście do polityki pamięci oraz stosunek do narodu żydowskiego po Holocauście istotnie rzutują na relacje ponadnarodowe nie tylko na linii Polska – Izrael. Nie należy zapominać, iż tragedia Holocaustu, która odbyła się również na ziemiach polskich, przyniosła dramatyczne doświadczenia, przede wszystkim Żydom. Zapadają one silnie w pamięć i nigdy nie gasną, ponieważ, jak twierdzi prof. Weiss, Holocaust stał się czymś na miarę religii. Były ambasador Izraela w RP powiedział wprost, iż teza o polskich obozach zagłady jest kłamstwem i nie pozostawia to żadnych wątpliwości. Naród polski nie współpracował z okupantem na żadnej linii, przeciwnie – nie ustawał w walkach. Prof. Szewach Weiss wskazał na delikatną materię omawianej sprawy, która wiąże się z kwestiami tożsamościowymi i moralnymi, które pozostawiły przykre wspomnienia. Prelegent podkreślił, iż w obecnych czasach informacje rozprzestrzeniają się bardzo szybko, przez co mogą być niewłaściwie zinterpretowane lub zrozumiane, a o polskiej noweli ustawy o IPN środowiska polityczne innych państw wiedziały kilka chwil po jej uchwaleniu. Prelegent zwrócił również uwagę na delegację Polski, która podjęła próbę dialogu ze stroną Izraelską, w czym prof. Szewach Weiss pokłada wielkie nadzieje, jednocześnie zdając sprawę z trudności poruszanych kwestii.
Bronisław Wildstein (Zespół rządowy ds. dialogu prawno-historycznego z Izraelem)
Bronisław Wildstein zgodził się z wypowiedzią swojego poprzednika, jednocześnie wskazując na nieświadomość innych nacji dotyczącą zdarzeń i konsekwencji okupacji w Polsce. Fakt ten, według redaktora, pokazuje dlaczego w innych częściach świata, a często i w Europie, spotykamy się z przypisywaniem Polakom antysemityzmu i uczestnictwa w roli sprawców w Holocauście. Jest to fakt szokujący, jednak istotnie Polska została wpisana w inny obraz historii. Występujące nieścisłości i zakłamania znacząco wpływają na relacje międzynarodowe i postrzeganie Polski w kręgach politycznych. Bronisław Wildstein podkreślił, że od czasów Helmuta Kohla, który zapoczątkował politykę moralno-historyczną, istnieje tendencja do denacjonalizacji Holocaustu i zbrodni II wojny światowej. Sprawców tragedii określa się pozbawiając ich przynależności narodowej lub identyfikując z większą liczbą nacji. Kultura masowa stworzyła wspomniany obraz historii. Publicysta przyznał, że ostateczny kształt, forma i moment przyjęcia ustawy nie były szczęśliwe, iż ma do nich zastrzeżenia, jednak wskazał, że zmiana rozwiązań prawnych w tym zakresie była potrzebna by walczyć z negatywnym wizerunkiem Polski. Zdaniem Bronisława Wildsteina dopóki Polska nie wyprostuje spraw związanych z ustawą o IPN, nie pojawi się pokój w relacjach z ważnymi sojusznikami. Polacy, być może częściowo nieświadomie, zgodzili się na przypisanie im innej roli w historycznym starciu wojennym. Kluczową kwestią jest obecnie przywrócenie właściwej miary i wyjaśnienie niedopowiedzianych kwestii.
prof. Bohdan Szklarski (OSA UW)
Kolejny z prelegentów, prof. Bohdan Szklarski, przybliżył amerykańską perspektywę noweli ustawy o IPN. Nie można zaprzeczyć, iż relacje Polski ze Stanami Zjednoczonymi uległy pogorszeniu. Prelegent podkreślił, iż reakcja amerykańska była gwałtowna, jak na relacje sojusznicze pomiędzy państwami. Zjawiska takie jak transakcjonizm, bilateralizm czy izolacjonizm amerykański wzbudzają u partnerów obawy dotyczące trwałości i ciągłości polityki zagranicznej administracji Donalda Trumpa. Profesor B. Szklarski podkreślił również krytyczny głos Departamentu Stanu, mimo iż relacje Polski z tamtejszą kadrą i personelem układały się w dobrych tonach. Pojedynek na amerykańskim rynku politycznym pomiędzy Polską a Izraelem jest zdecydowanie nierówny, a Polska nie powinna podsycać konfliktu. Ekspert zaznaczył jakie wymiary ma konflikt w amerykańskiej polityce, jakie ma znaczenie dla Polski i w jaki sposób może być szkodliwy dla polskich interesów. Na amerykańskiej scenie politycznej brakuje aktorów, którzy mogliby skierować dyskusję na sprzyjające Polsce tory. Według prelegenta dalsze negatywnie nacechowane reakcje na linii Polska – Izrael będą znajdowały odzwierciedlenie w krytycznych uwagach Stanów Zjednoczonych. Profesor B. Szklarski wymienił też hamulce, które ograniczają Polskę i uniemożliwiają prowadzenie aktywnych działań na arenie amerykańskiej polityki: nasz kraj nie jest ważnym amerykańskim sojusznikiem, co stoi na przeszkodzie, by narzucać Amerykanom inne zdanie lub próbować ostudzić ich reakcje. Polskie poczucie wspólnoty, wartości czy stan demokracji liberalnej i jej praktykowanie są na znacznie niższym poziomie niż w Stanach Zjednoczonych. Staje się to kolejnym hamulcem – sytuacją, w której powinniśmy okazać respekt zamiast krytycznych uwag. Trzecim ograniczeniem jest, wspomniany już, brak sprzyjających Polsce aktorów na amerykańskiej scenie politycznej. Tym samym brakuje głosu, który zatrzymałby falę negatywnych słów i deklaracji w administracji D. Trumpa. Ekspert podkreślił, że jedyną dziedziną, w której stosunki polsko-amerykańskie są na dobrym poziomie jest wymiana informacji w sferze wojskowej. Jednak jest to zbyt mała płaszczyzna dobrej współpracy, by stanowić podstawę lepszych relacji dyplomatycznych w konflikcie pomiędzy sojusznikami USA.
Wojciech Konończuk (Ośrodek Studiów Wschodnich)
Wojciech Konończuk zwrócił uwagę na relacje z Ukrainą i przyszłość stosunków z tym państwem. Nowela ustawy o IPN sprawiła, że dialog pomiędzy państwami jest obecnie bardzo trudny. Prelegent podkreślił, że wątek ukraiński w tej sprawie jest często marginalizowany, a uwaga skupia się wyłącznie na sprawach polsko-żydowskich. Reakcję Ukraińców na polską ustawę można opisać w 3 słowach: oburzenie, rozżalenie i zlekceważenie – przede wszystkim faktem pominięcia kwestii ukraińskich w sprawie. Zostało podważone wzajemne zaufanie stron, co skutkowało szybką zmianą postrzegania Polski przez środowiska ukraińskie, które wypracowały zgodność poglądów i ocen w temacie. Ukraiński IPN nie widzi możliwości współpracy z Polską w ramach Polsko-Ukraińskiego Forum Historyków. Jak zaznaczył prelegent, polska nowela ustawy ogranicza dialog i możliwości dyskusji, tym samym blokuje działalność Forum Historyków. Pomimo słów sprzeciwu wobec noweli ustawy o IPN, wschodni sąsiad podkreśla wagę relacji z Polską i jednocześnie przyjmuje ton pojednawczy. Ukraina dąży do niwelowania wszelkich konfliktów, ponieważ zdaje sobie sprawę, że brak porozumienia sprzyja Rosji, z którą państwo wciąż toczy wojnę na swojej wschodniej granicy. Perspektywy jednak nie są zadowalające, ponieważ Polsce brakuje instrumentów, by nawiązywać dialog i opierać się krytycyzmowi ukraińskiemu.
W ostatniej części spotkania dr Olgierd Annusewicz poprosił licznie zgromadzoną publiczność o zadawanie pytań. Pytania ze strony publiczności dotyczyły przede wszystkim skuteczności i nadziei pokładanych w delegacji polskiej, która w najbliższych dniach pojedzie do Jerozolimy, ograniczonych relacji polsko-izraelskich i ich przyszłości oraz miejsca kwestii historycznych we współczesnych stosunkach dyplomatycznych. Dyskusja była ciekawa i wielowątkowa.
Seminarium zakończył moderator spotkania, dziękując, zarówno prelegentom, jak i zgromadzonym uczestnikom, oraz zapraszając do uczestnictwa w kolejnych seminariach z cyklu „Komentarze Politologiczne”.