Przyznanie praw wyborczych kobietom nie przełożyło się na wielkość politycznej reprezentacji kobiet. Ich aktywność w sferze publicznej wymaga wsparcia, bowiem wieki wykluczenia kobiet i zamknięcia w aferze prywatnej spowodowały, że kobiety jako grupa nie miały wykształconych wzorców aktywności politycznej, wiedzy praktycznej potrzebnej do działalności politycznej. Na kobiety silnie oddziaływają funkcjonujące w świadomości społecznej stereotypy płci i tradycyjne postrzeganie kobiet jako matki, żony i opiekunki, pozostające w prywatnej przestrzeni domowej.
Partie polityczne mają świadomość, że kobiety to potężny elektorat i koniecznym jest zwiększenie oddziaływania kobiet wewnątrz struktur partyjnych. Nacisk na partie i reżimy polityczne by „coś z tym zrobić” płynie zarówno z zewnątrz (efekt „zarażania się” powoduje, że trudno oprzeć się zmianom, skutecznie wprowadzanym przez innych), jak i z samych partii. Jednakże działanie danej strategii warunkowane jest kontekstem społeczno-ekonomicznym, dana strategia w innym otoczeniu może przynieść odmienne rezultaty. Nacisk na podjęcie działań rośnie gdyż w coraz większym stopniu zdajemy sobie sprawę, że jeśli nic się nie zmieni to uzyskanie przez kobiety równej reprezentacji może potrwać jakieś sto lub dwieście lat.
Strategie zwiększenia reprezentacji kobiet mogą być „miękkie”: taktyki retoryczne, przyciąganie uwagi do kwestii kobiecych, szerokie wspieranie kobiet – kandydatek w różnych aspektach; lub „twarde”: systemy kwotowe – czyli zapewnienie pewnego minimum proporcji miejsc przeznaczonych dla, albo kobiet albo dla osób z każdej płci, parytety – równa reprezentacja kobiet i mężczyzn (powinno to być odróżniane od systemu kwotowego).
Strategie „pozytywnej selekcji” uważane są za właściwe, ponieważ tylko regulacje, zawarte albo w statutach partyjnych albo w ustawodawstwie państwowym szybciej zmienią sytuację nierówności kobiet w instytucjach przedstawicielskich i władzy. Istnieją dwie koncepcje strategii „pozytywnej selekcji”- kwoty i parytety. W praktyce zastosowanie obu strategii przynosi podobne rezultaty, ale inna jest ideologia i cel. Kwoty mają stanowić rekompensatę za długotrwałą sytuację wykluczenia kobiet ze sfery publicznej. Funkcjonują dopóki nie nastąpi zmiana, czyli mają charakter tymczasowy, chociaż skutki działania są trwałe. Najczęściej stosowanym rodzajem systemu kwotowego są kwoty partyjne. Decyzje o wprowadzaniu kwot rozpoczęły partie polityczne w Norwegii i Szwecji w latach 70, za nimi poszły inne demokracje zachodnie, m.in. Holandia, Niemcy, Francja, Hiszpania, Australia, Kanada. Europa Środkowo-Wschodnia to m.in. Polska, Węgry, Czechy.
Drugim rodzajem systemu kwotowego są kwoty regulowane ustawowo, ten jak niektórzy uważają szybszy model, wprowadzany jest m.in. w Ameryce Łacińskiej (pierwsza była Argentyna), Azji (np. Indie, Pakistan, Bangladesz, Europa Zachodnia (Francja i Belgia), Afryce (np. Uganda, Ruanda).
Parytety można najkrócej zdefiniować jako prawo kobiet i mężczyzn do równej pozycji i równego traktowania we wszystkich sferach życia, a zwłaszcza dotyczy równej reprezentacji kobiet i mężczyzn w procesie podejmowania decyzji. Parytet w przeciwieństwie do kwot jest zasadą, a nie pragmatycznym rozwiązaniem problemu. Parytet to uznanie, że prawdziwa demokracja wymaga równego udziału obu płci w reprezentowaniu i rządzeniu państwem. Ma być trwałym elementem systemu, określeniem pożądanego stanu funkcjonowania społeczeństwa. Koncepcja pojawiła się w końcu lat 80, jest przyjmowana przez UE, a wprowadzana w życie w ostatnim czasie (od 2000 r.) we Francji.
Kwoty i parytety działają w odmienny sposób w różnych systemach wyborczych. W zależności od tego, czy do czynienia mamy z systemem proporcjonalnym, większościowym czy mieszanym wprowadzanie mechanizmów kwotowych przybiera inną formę. W systemie proporcjonalnym kwoty stosuje się głównie na etapie układania list wyborczych. W systemach większościowych i mieszanych wprowadzanie kwot jest trudniejsze. W tym pierwszym kwoty stosuje się na etapie wyłaniania kandydatów, którzy ubiegają się o nominację partyjną, zaś w drugim mechanizmy kwotowe wprowadza się w elekcji, w której przedstawiciele wybierani są z list kandydatów.
W systemie proporcjonalnym poza kwotami zastosować można jeszcze inne instrumenty zwiększenia politycznej reprezentacji kobiet: mechanizm podwójnej nominacji oraz system suwakowy (zipping). Mechanizm podwójnej reprezentacji to przedstawienie kandydatur kobiety i mężczyzny posiadających porównywalne kwalifikacje potrzebne na danym stanowisku. „Suwak” to wpływanie na kolejność na liście wyborczej poprzez naprzemienne umieszczanie kobiet i mężczyzn, tak by ograniczyć tendencję „spychania” kobiet na gorsze miejsca nie skutkujące zdobyciem mandatu.
Kolejnym sposobem oddziaływania są bodźce finansowe dwojakiego rodzaju: negatywne – sankcje za nie podejmowanie działań promocji kobiet w sferze polityki, lub też niezrealizowanie założeń mechanizmu kwotowego. Taka kara to najczęściej zmniejszenie subwencji, które partie otrzymują z budżetu państwa, tak jest np. we Francji; pozytywnym impulsem są środki przekazywane jako zachęta bądź premiowanie tych ugrupowań, które podejmują działania na rzecz zwiększenia politycznej aktywności kobiet.
Należy pamiętać, że wprowadzanie instrumentów do prawa wyborczego, w tym mechanizmów kwotowych, a zwłaszcza parytetu musi współgrać z systemem wyborczym, z systemem partyjnym i politycznym, musi też być dostosowane do sytuacji społecznej. Przy czym nie oznacza to, że nie należy wprowadzać rozwiązań proaktywnych, wykraczających poza oczekiwania społeczne, ponieważ prawo spełnia także role socjalizacyjną – możliwe jest kształtowanie i zmiana postaw i zachowań społecznych. Zasady i przepisy oderwane od rzeczywistości społecznej mogą pozostać martwe i nie realizowane.
Reasumując, strategie zwiększania reprezentacji politycznej kobiet powinny przynajmniej obejmować:
• zachęcanie i wspieranie kobiet w aktywności politycznej, poprzez pomoc finansową (jeśli taka jest potrzebna) oraz system szkoleń i doradztwa;
• zapewnienie braku dyskryminacji w procesie selekcji kandydatów;
• zapewnienie, że kobiety nie są dyskryminowane w procesie wyborczym (na przykład poprzez umieszczenie na dalszych miejscach list wyborczych);
• zapewnienie, że kobiety nie są marginalizowane w procesie podejmowania decyzji;
• zapewnienie, że instytucje polityczne nie stanowią barier dla aktywności kobiet, na przykład poprzez eliminowanie przejawów molestowania seksualnego i wprowadzanie godzin pracy odpowiednich dla kobiet.
Opracowanie:
prof. Agnieszka Rothert – senior-ekspert OAP UW, Zakład Instytucji Europejskich INP UW